बाँके । कोहलपुर नगरपालिका–११ बसपार्क बनबाटिकाका ५० वर्षिय पुरमल बस्नेत नेपालमा अति नै दुर्लभ सहितका मौरीको संरक्षणमा जुटेका छन् । उनी नेपाली सेनाका सेवा निबृत्त सुवेदार हुन ।
‘पुतको मौरी अत्यन्तै सानो र डंक रहित मौरी हो । यो मौरी बाँके बर्दियाको निकुञ्ज क्षेत्रमा पाईने भए पनि अज्ञानताको कारण लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । तर, संरक्षणको लागि संबन्धित निकाय मौन छ’–बस्नेतले भने । हेर्दा अत्यन्त झिंगा जस्तो देखिने अत्यन्तै सानोतर मौरीको वर्गमा पर्ने पुतको मौरी समुन्द्र सतहदेखि १ हजार फिटसम्मको उचाईमा रहेको जंगलको विभिन्न जातका रुखका ट्वड्कामा पाईन्छ ।
स्थानीय थारु भाषामा पुतको मौरीलाई ‘मगरासा’ नामले चिनिने भए पनि यो जातको मौरीको बैज्ञानिक नाम ‘मेलिपोना’ हो । यो मौरीको मह अत्यन्तै बहु उपयोगी र बहुमुल्य रहने उनको दावी छ ।
उनले वितेका ५ वर्षयता यो मौरीको संरक्षणमा लागेको बताए । हेर्दा अत्यन्त सानो आकार, रुखको ट्वड्कामा बसेर आफ्नो जीवनचक्र सुरु गर्ने पुतको मौरीको घार उनीसंग ५ वटा रहेको बताए ।
उनले भने–‘ म संग यसको ५ घार छ । मैले बितेका ५ वर्षयता अध्ययन मै रहेकोले मह निकालेको छैन् । घार बनाएर व्यावसायिक पाल्नु भन्दा पनि यसको बारेमा आफुलाई जानकारी नभएकोले पनि अरु मौरीसंगै राखेर पाल्दै आएको छु ।’
उनले केही समय पहिला भारतीय मौरी पालक किसान आफु कहाँ आउदा पुतको मौरी देखेर उनले भनेको कुरा सम्झदै भने–‘तिमीहरुसंग भएको सुन फालेर नुन बटुली राखेका छौ । यो सुन भन्दा पनि महंगो र अमूल्य छ । यसको संरक्षण गर ।’ ती भारतीय नागरिकले आफ्नो साथमा भारत जाउ उतै भारतीय नागरिकता समेत बनाई दिन्छु भनेर प्रस्ताव समेत राखेको तर आफु लामो समय नेपाली सेनामा कार्यरत भएकोले पनि होला मलाई त्यो प्रस्ताब ठाडै अश्विकार गरिदिए ।
लामो समय नेपाली सेनामा जागिरे जीवन विताएका बस्नेतले नेपाली सेनाको जागिरबाट सुवेदारबाट पेन्सनमा निस्केपछिका ५ वर्ष अफगानिस्तानमा विताए । मासिक १ हजार ५ सय अमेरिकी डलर तलव पाउने जागिर छाडेर नेपाल फर्केर व्यावसायिक मौरीपालनमा लागेका छन् । यसैक्रममा उनले यो जातिको मौरी पाल्न र संरक्षण गर्न सुरु गरेका हुन ।
प्राकृतिकको संरक्षण खासगरी बाघको संरक्षणमा पुतको मौरीले ठूलो भूमिका खेल्ने र यो मौरी पाईने ठाँउमा बाघ र सर्पको समेत बासहरु हुने र यी दुबै जीव प्राकृतिकको लागि अत्यन्त आवश्यक रहेको कारणले पनि यसको संरक्षणको लागि आवश्यक भएको बताए । उनले भने–‘ बाँके र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज बाघको संरक्षणको लागि अत्यन्त उपयुक्त रहेको र यो ठाँउको करिब १ हजार फिटसम्मको उचाईमा पुतको मौरी पाईने गरेको मैले पाएको छु ।’
उनले यो मौरीको संरक्षणको बारेमा राज्यले विषेश ध्यन दिन आवश्यक रहेको बताए । सामुदायिक बनले ट्वड्का भएका रुख काटेर निकाल्ने र निकुञ्जमा आगो र पानीको कारण यो मौरीको बासस्थान जोखिममा रहेको चिन्ता व्यक्त गरे । उनले यो मौरीको बारेमा दक्षिण भारतको केरला, तथा पश्चिम बंगाल लगायतको क्षेत्रमा संरक्षण र व्यावसायिक पालन सुरु भएको भएपनि नेपालमा भने कसैलाई कुनै जानकारी नभएको दावी गरे ।
उनले भने–‘ राज्यले नै संरक्षण गर्नु पर्ने ठाँउमा मैले आफ्नै खर्चमा अध्ययन र अनुसंधान गर्छु व्यवस्था मिलाई दिनु प¥यो भनेर कृषि मन्त्रालयमा विभिन्न ठाँउको सिफारिस संकलन गरेर पठाए अर्थ मन्त्रालयले पैसा छैन भनेर फाईल फिर्ता पठाई दियो ।’
उनले बाघ संरक्षणको लागि निकुञ्ज मात्रै खोलेर नहुने बाघलाई बस्ने बाताबरण समेत बनाउनु पर्ने बताए । उनले भारतका केही प्रान्तहरुमा बाघको संरक्षणको लागि पुतको मौरीको समेत संरक्षण र अध्ययन हुने गरेको आफुलाई जानकारी भएको बताए । उनले भने–‘मैले मात्र व्यक्तिगत यसको बारेमा जान्न खोज्दा उनीहरु मलाई कुनै पनि जानकारी दिन मन्दैनन तर, राज्यको तर्फबाट पहल भए यसको अध्ययन र अनुसंधानमा सहभागि गराउन सकिने आश्वासन पाएको छु । त्यो बताबरण पनि राज्यले बनाई दिन कन्जुसियाई गरेको छ ।’
उनले बाँकेको कचनापुरका एक युवा पुतको मौरीको महको प्रयोगका कारण आँखा देख्नसक्ने भएको आफुसंग दह्रो प्रमाण भएको दावी गर्दै भने–‘यो मौरीको मह अत्यन्तै उपयोगी रहेको स्थानीय रैथाने थारु समुदायले भन्ने गरेका छन् । १० वर्षसम्म आँखा नदेखेका एक युवा जो कचनापुर क्षेत्रमा बस्छन यसको प्रयोगले अहिले प्रस्ट देख्ने भएको पाएको छु ।’