नेपालगञ्ज पश्चिम नेपालको प्रमुख व्यापारिक केन्द्र हो। भारतसँगको निकट सम्बन्ध, बढ्दो उपभोक्ता वर्ग, स्वास्थ्य र शिक्षा क्षेत्रमा भइरहेको लगानी, रियल स्टेट र होटल–रेस्टुरेन्टको तीव्र विस्तारले यो शहरलाई आर्थिक दृष्टिले अझ बलियो बनाइरहेको छ। बिहानैदेखि रातिसम्म बजारको चहलपहल देख्दा यो शहरको आर्थिक गति उच्च रहेको बुझ्न सजिलो हुन्छ। तर, यसै बजारमा व्यवसायीहरूको साझा गुनासो पनि त्यत्तिकै सुनिन्छ—“बिक्री राम्रै छ, नाफा पनि देखिन्छ, तर नगद छैन।”
यस वाक्यले नेपालगञ्जको व्यवसायिक यथार्थलाई संक्षेपमा व्याख्या गर्छ। धेरै व्यापारीहरूले अझै पनि बिक्री, नाफा र नगद प्रवाहलाई एउटै कुरा ठान्छन्। तर यी तीन फरक अवधारणा हुन्, जसलाई छुट्याएर बुझ्न नसके व्यवसायलाई दीर्घकालीन रूपमा असुरक्षित बनाउँछ। बिक्री भन्नाले उत्पादन वा सेवा बिक्रीबाट आएको कुल रकम बुझिन्छ। नाफा भनेको त्यही आम्दानीबाट खर्च घटाएपछि बाँकी रहने रकम हो। नगद प्रवाह भनेको वास्तवमा कति नगद भित्रियो र कति बाहिरियो भन्ने तथ्य हो। यी तीनवटा शब्द देख्नमा नजिक लागे पनि व्यावसायिक अभ्यासमा फरक–फरक अर्थ बोकेको हुन्छ।
नेपालगञ्जमा बिक्रीलाई नै सफलता ठान्ने संस्कार बलियो छ। “हाम्रो पसलमा मासिक करोडौंको बिक्री हुन्छ” भन्ने गर्व प्रायः सुनिन्छ। तर बिक्री मात्र व्यवसाय टिकाउने आधार होइन। किनभने नेपालगञ्जमा धेरैजसो बिक्री उधारोमा हुन्छ। सामान पसलबाट बाहिरिन्छ, ग्राहकले पाउँछ, बिल काटिन्छ, तर नगद प्रवेश हुँदैन। बैंक खातामा रकम नभएपछि ऋण तिर्न सकिँदैन, कर्मचारीलाई तलब दिन सकिँदैन, आपूर्तिकर्तालाई भुक्तानी गर्न सकिँदैन। यसरी बिक्री उच्च भए पनि नगद प्रवेश ढिलो हुँदा त्यो केवल कागजी उपलब्धि मात्र हुन्छ।
त्यस्तै, नाफा पनि धेरै व्यवसायीहरूको दृष्टिमा सफलता हो। आय विवरणमा खर्च घटाएपछि बाँकी रकम देखिँदा उनीहरू आफ्नो व्यवसाय नाफामा छ भन्ने गर्व गर्छन्। तर नाफा प्रायः कागजमै सीमित हुन्छ। हार्डवेयर वा मोबाइल होलसेल व्यवसायीहरूले मासिक लाखौं नाफा भएको बताउँछन्, तर जब ऋण तिर्ने वा कर बुझाउने बेला आउँछ, नगद नपुग्ने समस्या उत्पन्न हुन्छ। यसको कारण उही हो—उधारो बिक्री। हिसाबमा नाफा देखिन्छ, तर नगद प्रवेश नभएसम्म त्यो नाफाले व्यवहारिक मूल्य राख्दैन।
यस्तो अवस्थामा नगद प्रवाह नै व्यवसायको मेरुदण्ड हो। नगद प्रवाह भन्नाले व्यवसायमा भित्रिने र बाहिरिने नगदको वास्तविक स्थिति जनाउँछ। ऋणको किस्ता, कर्मचारीको तलब, आपूर्तिकर्ताको भुक्तानी, कर—यी सबै नगदमै गर्नुपर्छ। नगद अभाव भयो भने बिक्री वा नाफाले व्यवसायलाई टिकाउन सक्दैन। नगद प्रवाहलाई बुझ्ने र व्यवस्थापन गर्ने अभ्यास भने नेपालगञ्जमा अझै कमजोर छ।
अन्तर्राष्ट्रिय तथ्याङ्क : नगद प्रवाहमै असफलताको जग
व्यवसाय असफल हुनुको कारणमा बजारको प्रतिस्पर्धा, उत्पादन लागत वा व्यवस्थापन समस्या मात्रै होइन, नगद प्रवाहकै कमजोरी प्रमुख हुन्छ। अन्तर्राष्ट्रिय तथ्याङ्कहरूले यो कुरा प्रष्ट पार्छन्। विश्वव्यापी रूपमा गरिएको U.S. Bank को अध्ययन अनुसार साना तथा मध्यम व्यवसाय असफल हुनुको ८२ प्रतिशत कारण नगद प्रवाह व्यवस्थापनमा कमजोरी हो। भारतको MSME रिपोर्टले करिब ७० प्रतिशत व्यवसायमा उधारो असुली ढिलो र कमजोर नगद चक्र नै असफलताको कारण भएको देखाएको छ। नेपालकै सन्दर्भमा २०२३ मा प्रकाशित MSME रिपोर्टले करिब ६० प्रतिशत व्यवसायले ऋण किस्ता तिर्न गाह्रो भएको उल्लेख गरेको छ, जसको मुख्य कारण नगद अभाव थियो। नेपालगञ्जमा गरिएको अनुमानित सर्वेक्षणले पनि करिब ६५ प्रतिशत व्यवसायले उधारो बिक्री र ढिलो असुलीलाई प्रमुख समस्या मानेका छन्।
यी तथ्याङ्कहरूले एउटा महत्वपूर्ण कुरा सिकाउँछन्—बिक्री वा नाफा देखिए पनि यदि नगद प्रवाह व्यवस्थित छैन भने व्यवसाय असफल हुनबाट जोगाउन सकिँदैन।
नेपालगञ्जमा उधारो संस्कृतिले व्यवसायलाई झन् चुनौतीपूर्ण बनाएको छ। सम्बन्ध र विश्वासका नाममा अनियन्त्रित क्रेडिट दिने परम्परा अझै बलियो छ। यसरी सामान त बाहिरिन्छ तर नगद भित्रिँदैन। यसका साथै व्यवस्थित लेखापद्धतिको कमीले समस्या थप गहिरो बनाएको छ। धेरै व्यवसायीहरूले आफ्नो हिसाब गोठालोको कापीमा वा दिमागमै राख्छन्। डिजिटल प्रणाली प्रयोग गर्ने संख्या अत्यन्त न्यून छ। यसले गर्दा वास्तविक नाफा–नोक्सान बुझ्न कठिन हुन्छ। कर अनुपालनलाई खर्च ठान्ने सोच अझै हटेको छैन। कागजी हेरफेर गरेर कर कम देखाउने चलन बलियो छ। यस्तो सोचले बैंक र वित्तीय संस्थासँगको सम्बन्ध कमजोर बनाउँछ र ऋण उपलब्धता कठिन हुन्छ।
हार्डवेयर पसललाई उदाहरणका रूपमा हेर्ने हो भने, मासिक ५० लाख रुपैयाँको बिक्री गर्ने पसलमा हिसाबअनुसार १० प्रतिशत नाफा अर्थात् ५ लाख देखिन्छ। तर ६० प्रतिशत सामान उधारोमा बिक्री हुने भएकाले असुली ३–४ महिनापछि मात्र हुन्छ। यसबीचमा तलब, कर, ऋण किस्ता र भाडा तिर्नुपर्ने हुन्छ। नाफा कागजमा भए पनि नगद अभावले व्यवसाय विस्तार असम्भव हुन्छ। त्यस्तै, होटल र क्याफे व्यवसायमा पनि समस्या उस्तै छ। दैनिक बिक्री उच्च छ, ग्राहकहरूको भीड छ, तर आपूर्तिकर्तालाई तुरुन्त भुक्तानी गर्नुपर्छ, ग्राहकलाई उधारोमा खान दिने चलन छ, अनि सञ्चालन खर्च पनि भारी छ। यसरी नगद चाप बढ्छ र व्यवसाय असुरक्षित हुन्छ।
सही हिसाब–किताब राख्नु भनेको केवल कर तिर्न सजिलो बनाउनु मात्र होइन, बरु व्यवसायलाई दीर्घकालीन टिकाउ बनाउन अपरिहार्य हो। व्यवस्थित लेखापद्धतिले बैंक, आपूर्तिकर्ता र कर प्रशासनसँग विश्वास बढाउँछ। यसले गर्दा ऋण लिन सजिलो हुन्छ। नगद प्रवाह विवरणले असुली ढिलो भए तुरुन्त चेतावनी संकेत दिन्छ। यसले जोखिम व्यवस्थापन गर्न सजिलो हुन्छ। कर अनुपालन सजिलो हुन्छ र आन्तरिक नियन्त्रणमा पनि मद्दत पुर्याउँछ।
चार्टर्ड एकाउन्टेन्टको दृष्टिमा नेपालगञ्जका व्यवसायीहरूले अब केही आधारभूत अभ्यासहरू अपनाउनैपर्छ। पहिलो, मासिक नगद प्रवाह विवरण तयार गर्नुपर्छ। दोस्रो, ग्राहकलाई उधारो दिने हो भने स्पष्ट क्रेडिट पॉलिसी बनाउनुपर्छ। तेस्रो, डिजिटल लेखापद्धति प्रयोग गर्नुपर्छ, जस्तै ERP वा क्लाउड प्रणाली जसले वास्तविक समयमा नगद प्रवाह देखाउन सक्छ। चौथो, कर अनुपालनलाई खर्च होइन, दीर्घकालीन विश्वास बढाउने साधन ठान्नुपर्छ। र पाँचौं, प्रशिक्षित लेखापाल वा चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट नियुक्त गर्नुपर्छ जसले केवल हिसाब राख्दैन, व्यवसायलाई सही रणनीतिमा अघि बढाउँछ।
नेपालगञ्ज बजारमा सम्भावना अपार छ। भारतसँगको नजिक व्यापारिक पहुँच, बढ्दो उपभोक्ता वर्ग, स्वास्थ्य र शिक्षा क्षेत्रमा लगानी, होटल–रेस्टुरेन्ट र रियल स्टेट विस्तारले यसलाई अझ आकर्षक बनाइरहेको छ। तर सम्भावनालाई अवसरमा रूपान्तरण गर्न भने वित्तीय अनुशासन आवश्यक छ। बिक्रीलाई मात्र सफलता नमान्ने, नाफालाई मात्र उपलब्धि नठान्ने, बरु नगद प्रवाहलाई व्यवसायको मेरुदण्ड ठान्ने संस्कार बसाल्न सकियो भने मात्र यो शहर दीगो आर्थिक केन्द्र बन्न सक्छ।
अन्ततः भन्न सकिन्छ—नेपालगञ्जका व्यवसायीहरूले आजै बुझ्नुपर्छ कि बिक्री, नाफा र नगद प्रवाह फरक–फरक सूचक हुन्। बिक्री भनेको चमक हो, नाफा भनेको उपलब्धि हो, तर नगद प्रवाह भनेको जीवन हो। जीवन नभए चमक र उपलब्धि दुवै अर्थहीन हुन्छन्। त्यसैले अब समय आएको छ कि व्यवसायीहरूले कागजी नाफा भन्दा नगद प्रवाहलाई प्राथमिकता दिनुहोस्, व्यवस्थित हिसाब राख्नुहोस्, वित्तीय अनुशासनलाई जीवन्त बनाउनुहोस्। यदि यो संस्कार बसाल्न सकियो भने, नेपालगञ्ज पश्चिम नेपालको मात्र होइन, सम्पूर्ण मुलुककै व्यवसायिक राजधानी बन्नेछ।
(लेखक चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट हुन् जसलाई आर्थिक, कर प्रणाली, नीति–निर्माण र संस्थागत सुशासनमा गहिरो ज्ञान र अनुभव छ । व्यावसायिक जीवनसँगै, उहाँले राष्ट्रिय महत्वका विषय, सामाजिक चुनौती, तथा दीर्घकालीन विकासका मुद्दाहरूमा तथ्य–आधारित विश्लेषणात्मक लेखहरू लेख्ने गर्दै आउनुभएको छ । उहाँका लेखहरूमा स्पष्ट दृष्टिकोण, तथ्याङ्कको सशक्त प्रयोग, र समाधान–केन्द्रित दृष्टिकोण देखिन्छ, जसले पाठकलाई सोच्न, प्रश्न गर्न र सचेत हुन प्रेरित गर्दछ । सम्पर्कः catej.dixit@gmail.com)
